Kolejne rocznice wybuchu Powstania Warszawskiego przebiegają pod znakiem już nie tylko oficjalnych uroczystości, ale także wielu wydarzeń organizowanych przez samych mieszkańców. We wszystkich dzielnicach w okolicach 1 sierpnia odbywają się specjalne koncerty, pokazy filmowe, spektakle teatralne, spacery z przewodnikiem czy spotkania z weteranami.
Jaka była przedwojenna Warszawa?
Masowy udział warszawiaków w obchodach nie dziwi, zważywszy na ogromny wpływ, jaki miało na miasto Powstanie Warszawskie. Przed II wojną światową Warszawa była dynamicznie rozwijającym się, wielokulturowym miastem. Za prezydentury Stefana Starzyńskiego nieustannie powstawały projekty nowych ulic i całych dzielnic. Zakładano parki, inwestowano w nowoczesne rozwiązania, układano bruk na kolejnych jezdniach. Planowano budowę bulwarów, nowej Dzielnicy Józefa Piłsudskiego, a nawet centrum kongresowego na Siekierkach.
Podczas niemieckiej okupacji wszystko się zmieniło. Prezydent Starzyński zmarł w obozie koncentracyjnym, na ulicach zapanował terror, a marzenia kilku pokoleń legły w gruzach. W 1943 roku doszło do powstania w getcie, które hitlerowcy postanowili całkowicie zrównać z ziemią. Gdy do okupowanego przez Niemców terytorium zaczęła zbliżać się Armia Czerwona, warszawska Armia Krajowa postanowiła wywołać powstanie za wszelką cenę, nawet wbrew woli rządu emigracyjnego w Londynie.
Powstanie Warszawskie. Nikłe szanse na zwycięstwo
Warszawski Okręg Armii Krajowej i Kierownictwo Dywersji Komendy Głównej (Kedyw) liczyły formalnie 40 tysięcy zakonspirowanych żołnierzy. Wielu z nich nie udało się dotrzeć na czas do miejsc zbiórki, a niektórzy przebywali tak daleko, że zaczęli przybywać do miasta w momencie, gdy walki już wygasały. Do wywołanego przez Armię Krajową powstania przyłączyli się żołnierze Narodowych Sił Zbrojnych, a także niektóre oddziały Armii Ludowej oraz ukrywający się po upadku getta członkowie Żydowskiej Organizacji Bojowej. Większość powstańców stanowili dwudziestolatkowie, którzy weszli w dorosłość już w czasie niemieckiej okupacji i nigdy nie byli w wojsku.
Uzbrojenie powstańców było fatalne. W skrytkach udało się zgromadzić zaledwie 2,5 tys. pistoletów, około dwóch tysięcy karabinów (w tym czterysta maszynowych) i jedynie 20 ciężkich karabinów maszynowych. Rozkazy przewidywały zdobywanie broni na wrogu, który dysponował w Warszawie lotnictwem, czołgami i ciężką artylerią.
Dramat Powstania Warszawskiego
Powstanie Warszawskie rozpoczęło się 1 sierpnia 1944 roku o godz. 17:00 równolegle w wielu miejscach Warszawy. W wyniku zaskoczenia, Armii Krajowej udało się opanować kilka budynków istotnych z punktu widzenia taktycznego (jak wieżowiec Prudential na pl. Napoleona) czy też symbolicznego (jak ratusz na pl. Teatralnym i areszt przy ul. Daniłowiczowskiej). Klęską zakończyły się ataki na wszystkie strategiczne obiekty w Warszawie, a więc mosty Kierbedzia, Poniatowskiego i Przy Cytadeli, lotniska na Okęciu i Wawrzyszewie oraz Dworzec Główny.
Pomiędzy 2 a 4 sierpnia siły powstańców prowadziły działania zaczepne przeciwko Niemcom, starając się powiększyć enklawy wolności wywalczone w Śródmieściu, na Mokotowie, Żoliborzu i Ochocie. W ciągu kilku dni hitlerowcy zorganizowali jednak ofensywę, na czele której stanął generał SS Erich von dem Bach-Zelewski. Punktem zwrotnym dla Powstania Warszawskiego stała się "czarna sobota" 5 sierpnia, podczas której na Woli doszło do niezliczonych zbrodni na ludności cywilnej. Choć wydawało się, że złamie to opór Polaków, walki trwały jeszcze do nocy 2/3 października 1944 roku. W sumie Powstanie Warszawskie trwało 63 dni.
Bilans Powstania Warszawskiego 1944
Według szacunków historyków w Powstaniu Warszawskim zginęło od 150 do 200 tysięcy cywilów, a także około 10 tysięcy polskich żołnierzy. Zniszczeniu uległa jedna czwarta budynków lewobrzeżnej Warszawy, ale to nie był jeszcze koniec tragedii miasta. W zemście za Powstanie Warszawskie hitlerowcy postanowili zrównać z ziemią najważniejsze zabytki i budynki użyteczności publicznej, a nawet zwyczajne domy mieszkalne. Jeśli doliczyć zniszczenia z początku wojny i okresu powstania w getcie, straty na lewym brzegu Wisły sięgnęły 84 proc.
17 stycznia 1945 roku do lewobrzeżnej Warszawy weszły oddziały sowieckie, które podczas Powstania Warszawskiego przyglądały się z oddali trwającemu ludobójstwu. W kolejnych miesiącach w mieście zainstalowały się nowe, komunistyczne władze. Z powodu gigantycznych zniszczeń rozważano przeniesienie stolicy Polski do Łodzi, ale szybko zapadła decyzja o budowie nowej Warszawy i rekonstrukcji wybranych zabytków. W okresie PRL rocznice wybuchu Powstania Warszawskiego były obchodzone skromnie lub wcale. Okazały pomnik Powstania Warszawskiego stanął na pl. Krasińskich dopiero 1 sierpnia 1989 roku. Z kolei w 2010 roku Sejm ustanowił Narodowy Dzień Pamięci Powstania Warszawskiego. Jest to ogólnopolskie święto państwowe, które nie jest dniem wolnym od pracy.
